Jeanne de Deyster de beroemdste heks van Nieuwpoort

We schrijven donkere zeventiende eeuw, een tijdperk van radicaal geloof en ongeloof, een era waar justitie en waarheid donkere schimmen waren van wat ze nu zouden moeten zijn. De tijdsgeest was ziek, de geesten verward en de symptomen van menselijke dwaasheid, corruptie en moordlust  levendig.

In deze bijzondere tijd gaat veel geschiedenisschrijven naar de exploten van beroemde figuren en de evolutie van de mensheid in al zijn facetten, de meer donkere pagina’s van de geschiedenis krijgen zelden de aandacht die ze verdienen, alsof de mensheid probeert de vergissingen van het verleden te sublimeren, weg te gommen, als een detail op een tijdlijn, misschien wel omdat vandaag nog zelfde fouten zich herhalen, verhalen transmuteren over de eeuwen heen. Naast de menselijke fascinatie voor het morbide, onverklaarbare en tragische lijkt het stof van de geschiedenis gewillig om bepaalde tijden of aspecten ervan te begraven.

Men kan als historisch fanaat mijmeren over de fantastische gouden eeuwen en teren op verhalen van ridders en koningen, jonkvrouwen en heldhaftige veldslagen, maar de duistere zwarte bladzijden krijgen meestal slechts een voetnoot. Het was niet allemaal romantisch in deze tijden.

Het fenomeen heksen is trouwens universeel, niet alleen de Lage Landen hadden de morbide schaduw van godsdienst radicalisering, in gans Europe zijn er heksenprocessen geweest en de daaruit volgende executies. Zelfs ver van de Europese grenzen zijn er befaamde en beruchte voorbeelden geweest van godsdienst excessen, dank maar bijvoorbeeld aan de beroemde heksen van Salem in de Verenigde Staten.

Het trieste hoogtepunt van deze executies was tussen 1450 en 1750, driehonderd jaar van willekeurige zogenaamde rechtspraak, volkswoede en zogenaamde duiveluitdrijving. Opmerkelijk is dat naast talloze afrekeningen de Katholieke Kerk de grootste instigator was voor deze georganiseerde executies. Rome heerste over Europa en de wereld, de Bijbel was de grootste rechtsspraak en de handlangers van de religie waren de grootste cipiers en beulen van een smartelijke periode in de geschiedenis. Het geloof in God was grootst en omnipresent, het geloof in de Duivel was blijkbaar nog groter.

Alles wat afweek van de katholieke leer werd in verband gebracht met de duivel en de hel. Onder de pausen Gregorius IX en Johannes XXII was bet duidelijk dat deze barbaarse executies in schril contrast stonden met de katholieke leer. De gangbare praktijken waren niet alleen onmenselijk maar ronduit sadistisch en demonisch.

Het begrip heks.

Het woord heks kent zijn oorsprong in het middelhoog Duitse ‘Hecse’ en het Oud-Vlaamse woord ‘hagetisse’ welke nu nog voortleeft in het West-Vlaamse ‘haketesse’.

Een Vlaamse connectie met de geschiedenis van de heks is dan weer het werk van Pieter Bruegel, die verantwoordelijk was voor de typische anatomische profilering van de heksen, oudere lelijke vrouw, misvormde neus, bochel, gezicht met wraten . Ook de attributen zoals de bezemsteel is van hem afkomstig.

Op het einde van de vijftiende eeuw kwamen de heksenjachten in de mode. Iedereen die een aanhanger was van oude natuurwijsheden, zoals medicinale planten, alchemie en meestal ook wat nu aanvaardbare wetenschappen zijn werd versleten als een ‘aanhanger van de duivel’. Simpelweg was alles welke men niet begreep toegeschreven aan duivelse krachten. Voor het eerst introduceerde men termen als ‘heks’, ‘toveraar’, ‘ziener’ en nog een reeks andere beschrijvingen toe aan de zondaars en ketters. Alles wat niet compatibel was met de kerkelijke leer kreeg daarom een stigmatisering en was kandidaat duivelaanbidder.

De door de kerk opgelegde en gepromoveerde heksenvervolgingen waren waarschijnlijk de eerste moorden in het kader van openbare vervolgingen, over de landsgrenzen heen want de Kerk was in alle landen immers een Staat in de Staat. Koningen waren wat wij nu ouderwetse dictators zouden noemen, hun wil was wet, maar ze knielden alleen voor de Paus en de lange misdadige schaduw van het Vaticaan.

Deze georganiseerde staatsterreur kwam de Paus en verschillende mensen in de hoge hiërarchieën goed uit, het was een sluwe en dodelijke manier om zich te ontdoen van politieke tegenstanders, eigendommen confisqueren  en een eigen macht profileren, allemaal in naam van een ‘barmhartige’ God. Paus Gregorius IX was de eerste Paus die zijn zegen gaf om over te gaan tot regelrechte vervolging, de vraag van onschuld of schuld, was toen al een onbelangrijke bijzaak. Een triest historisch voorbeeld is de vervolging van de Katharen die letterlijk opgejaagd wild werden en tot de laatste man werden uitgeroeid. Een historisch feit welke vergelijkbaar is met de Shoah tijdens de tweede wereldoorlog. Diezelfde Paus riep zichzelf uit tot goddelijke Groot-Inquisiteur en maakte van zichzelf de facto een massamoordenaar.

De idiotie van de tijd is prachtig geïllustreerd door het feit dat de zogenaamde heksenprocessen voor 99% gebaseerd waren op volks bijgeloof, het verkondigen van mythische en illusionaire wezens en absolute onzin. Zo werden zelfs dieren geassocieerd met de duivel zoals katten en kikkers. Net zoals in de Bijbel een serieus loopje werd genomen met de wetenschappelijke grenzen zo was het nog extravaganter in de heksenprocessen.

Marginale personen zoals kluizenaars, eenzaten en oudere vrouwen kregen al gauw de stempel van heks. Dankzij een vorm van religieuze zelfhypnose waren het meestal medeburgers die hen letterlijk aan de galg brachten. Ironisch genoeg was het bijgeloof sterker dan het geloof an sich, wat eigenlijk een paradoxale bedoening was en een flagrant bewijs voor de kerkelijke onzin. De term heks beperkte zich trouwens niet alleen tot het vrouwelijke geslacht, zo waren er ook mannelijke heksen, die tevens de naam kregen van magiër, toveraar, warlock, en ga zo maar door.

De Inquisitie 

Gregorius IX stelde zowel de Dominicanen als de Franciscanen aan als Inquisiteurs. Zij werden officiële ketterrechters deze religieuze privémilities zorgden voor een waar schrikbewind in onze streken en gans Europa. Politieke opposanten kregen bijna vanzelfsprekend het brandmerk van ketter, zo viel onder andere Jeanne d’Arc in hun klauwen en stierf ze op de brandstapel.  De religie in heel dit verhaal was ver te zoeken, de politiek was overal en wellust naar bloed en macht van de kerkvorsten was legendarisch.

De heksenvervolging was big business, er werden handleidingen uitgegeven en executies op zich werden publiek amusement in een zelfhypnotische orgie van dood en verderf.

De terechtstellingen

De terreurtroepen van de Paus waren zeer vindingrijk in het vinden van executies. De brandstapel spreekt natuurlijk het meest tot de verbeelding en was gezien als de meest gebruikte vorm van moord, maar een hele resem andere terechtstellingen waren eveneens schering en inslag:

• Verdrinking
• Wurging
• Onthoofding
• Dood door het zwaard.

Om er maar enkele op te noemen.

Jeanne Panne

In mijn zoektocht naar historische bewijzen heb ik het dicht bij mijn woonplaats gehouden. In het Vlaamse kuststadje Nieuwpoort werden heel wat heksen tot de brandstapel Veroordeeld, net zoals in ontelbare steden en dorpen in Vlaanderen en Nederland.

Jeanne de Deyster was de dochter van Jan De Deyster en Cathelijne Goossen en een bijna onzichtbare gewone volksvrouw. Het is haar verschrikkelijk lot die haar naam zou opnemen in de kronieken van de geschiedenis, anders zouden wij haar verhaal nooit hebben vernomen en zou ze zoals 98% van de bevolking anoniem hebben geleefd en zijn gestorven. Kwalijke geruchten vertelden dat haar vader een magiër zou zijn geweest.

Haar leven neemt een nieuwe wending wanneer ze trouwt met Jan panne, een lokale bakker. Het kroostrijke gezin met maar liefst 11 kinderen is getekend door het onheil wanneer 10 van de 11 kinderen een natuurlijke dood sterven, enkel zoon Joorkin zou overleven.

Op vijftig jarige leeftijd overleed haar man en bewees Jeanne dat ze bijzonder intelligent en mondig was. Jeanne was geen schoonheid en had verschillende dermatologische aandoeningen. Twee bewoners in het stadje, Na een kortstondig bezoek aan de dochter van haar overleden man Jan en een zekere Ryckewaert Schroos kwamen beiden om het leven, ze werd door familieleden aangeklaagd als zijnde heks.

Op 10 mei 1650 werd ze aangehouden en gefolterd. Haar dermatologische aandoening werd aanzien als een teken van de duivel de zogenaamde Stigma Diaboilicum. Onder druk van de zware folteringen bekend ze vier dagen later. Ze kwam om op de brandstapel op 16 mei 1650.

De overleving

Ironisch genoeg wordt ze om de drie jaar gevierd in de nu moderne Kuststad Nieuwpoort telkens met een heuse historische evocatie en kreeg ze zelf een standbeeld gemaakt door de kunstenaar Anton Najlepszy.  Jammer dat haar standbeeld dezelfde karakteristieke uitbeelding is van de zogenaamde heks, inclusief het vliegen op een bezem. Het is paradoxaal dat ondanks pogingen om haar leven en de religieuze misdaad uit te gommen in de geschiedenis, ze nu toch herdacht wordt en gezien wordt als een onschuldig slachtoffer.

Vandaag buigt de stad Nieuwpoort het hoofd in schaamte: maar liefst 17 terechtstellingen werden uitgevoerd in dit rustige plaatsje 15 heksen en 2 tovenaars eindigden op de brandstapel. Tachtig procent van de heksenprocessen eindigden met de kapitale straf.

Jeanne Panne kreeg een hoofdrol in een Suske en Wiske stripverhaal.

Een lokaal streekbier is naar haar genoemd ‘Jeannes Cruydenbier’

Eerherstel

Men kan zich niet ontdoen van de realiteit dat de kerkelijke kerk duizenden mensen onterecht heeft laten vermoorden in de naam van hun doctrine. Met de vooruitgang van de wetenschap en het menselijk intellect is het eeuwen later overduidelijk dat heksen niet hebben bestaan maar slechts de vrucht waren van een gecultiveerd religieuze fanatisme.

Over heel Europa gaan er meer en meer stemmen op om excuses en eerherstel te geven aan de geëxecuteerden. Het is zelfs bizar dat in het ‘woke’ tijdperk niet wordt op ingegaan, misschien omdat ‘woke’ op zichzelf een nieuwe heksenjacht is. Hoewel een eerherstel louter symbolisch zou zijn, lijkt het toch voor velen een brug te ver, door schaamte of door de nog tanende invloed van de kerk?

De stad Nieuwpoort was een van de weinige steden die een volledig eerherstel heeft gegeven in 2012 aan de zeventien onschuldige slachtoffers. Geen seconde te vroeg. Historisch schuldbesef was hier zeker op zijn plaats.